Τα τείχη του Καβάφη

[ΘΑΛΕΙΑ]

Σκίτσο του Μίκη Ματσάκη


http://paideia-gr.blogspot.com/2009/05/blog-post_889.html

Καβάφης, Τείχη

Ένα απίστευτα επίκαιρο ποίημα του Καβάφη! Σαν να γράφτηκε για το σήμερα!

Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ
μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.

Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.
Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·

διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.
A όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.

Aλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.
Aνεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.

[ΔΑΦΝΗ]

Ο κόσμος του Καβάφη

Απόσπασμα κειμένου του Νάσου Βαγενά*, γραμμένο στις 9 Νοεμβρίου του 2003, με αφορμή την Έκθεση που θα εγκαινιαζόταν την επόμενη στο Μέγαρο Μουσικής.
Η αξία του Βαγενά είναι ότι αποκαλύπτει τις τάσεις, και στα ζητήματα της Τέχνης, που επιχειρούν να κατεδαφίσουν την ελληνοκεντρικότητα…

* Ενα κριτικό πρόβλημα
H ποίηση του Καβάφη αποτελεί για τα δεδομένα μιας ισχυρής και σήμερα μερίδας της κριτικής ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα, το εξής: Ο Καβάφης είναι ποιητής ελληνοκεντρικός. H κυρίαρχη πολιτισμική θεωρία των τελευταίων δεκαετιών, που επέβαλε τις αρχές της και στη λογοτεχνική θεωρία, είναι αντίθετη προς το ενδιαφέρον για εθνικά ιδεώδη και θέματα, το οποίο χαρακτηρίζει, αδιακρίτως, εθνοκεντρικό (με αυτές τις αρχές επικρίνεται από όχι λίγους σήμερα η ποίηση του Σεφέρη). Ομως η - ολοένα αυξανόμενη - γοητεία της ποίησης του Καβάφη είναι τέτοια, που η επίκρισή της με το αντιεθνοκεντρικό κριτήριο θα έθετε σε κίνδυνο την καλλιτεχνική εγκυρότητα του κριτηρίου και το κύρος του ίδιου του κριτικού. Επρεπε να βρεθεί ένας τρόπος να ξεπεραστεί το πρόβλημα.
Ετσι ως τρόπος με τη μικρότερη θεωρητική απώλεια επελέγη η μεταβάπτιση ή η αγνόηση του προβλήματος. H μεταβάπτιση ακολούθησε τη μέθοδο των μοναχών του Μεσαίωνα μετονομάζοντας το κρέας σε ψάρι για να μπορέσει να το απολαύσει ή να το εκμεταλλευθεί χωρίς τον κίνδυνο παραβίασης του δόγματος. Με τον τρόπο αυτόν ο Καβάφης από συγγραφέας μιας περιοχής του μείζονος ελληνισμού μεταβλήθηκε σε συγγραφέα της διασποράς. H πίστη στην αδιάσπαστη συνέχεια του ελληνισμού (στην «ενότητα της ελληνικής παραδόσεως», όπως την ονομάζει ο Καβάφης), η εξύμνηση της ελληνικότητας ως υπέρτατης, κατά τη γνώμη του, ανθρώπινης ιδιότητας («εις τους θεούς ευρίσκονται τα πέραν»), η αναζήτηση της φυλετικής ρίζας, ο Μεγαλοϊδεατισμός και τα συναφή αισθήματα που εκφράζει το καβαφικό έργο, εξουδετερώνονται από την οπτική μιας ανάγνωσης, που ανακαλύπτει στον Καβάφη μια «μοναδική διαθεσιμότητα», η οποία της επιτρέπει να απογυμνώσει την ποίησή του από το βασικό ιδεολογικό χαρακτηριστικό της. «Ο Καβάφης» μας επισημαίνεται «είναι διασπορικός· [...] παρέμεινε διεσπαρμένος χρονολογικά και γεωγραφικά, χωρίς ρίζα, χωρίς νόστο, χωρίς προορισμό»· έτσι εκφράζει έναν «οικουμενικό ελληνισμό», στον οποίο δεν μετρούν έννοιες όπως «λαός, πατρίδα, γλώσσα, καταγωγή», και που το «μόρφωμά του συμπεριλαμβάνει όλους εκείνους που σε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή και θέση, ανεξαρτήτως καταγωγής και ταυτότητας, ζητούν να κατοικήσουν τη γη εμπνεόμενοι από το αγωνιστικό ήθος της συλλογικής αυτοδιοίκησης».

* Αλλες μορφές παρανάγνωσης
H αγνόηση του προβλήματος εμφανίζεται με δύο μορφές. Στην πρώτη οι ελληνικές αναφορές του Καβάφη παρουσιάζονται ως ασήμαντες και αμελητέες. «Ο Καβάφης» διαβάζουμε «δεν λάτρεψε την ελληνική παράδοση και οι πνευματικές του συνδιαλέξεις είναι κυρίως με ευρωπαϊκά ρεύματα και ποιητές». Με την υποβάθμιση αυτή ο Καβάφης απαλλάσσεται από το αμάρτημα των συνδιαλέξεων με την εθνική παράδοση, που επικρίνονται ως γνώρισμα ενός μοντερνισμού συντηρητικής φύσεως, και τοποθετείται στην πρωτοπορία, δηλαδή στις τάξεις των προοδευτικών μοντερνιστών (μαζί με τον Απολλιναίρ, τους φουτουριστές, τους ντανταϊστές, τους υπερρεαλιστές, τον Μπρεχτ), κύριο χαρακτηριστικό των οποίων είναι ο λογοτεχνικός διεθνισμός, «η ιδέα της πολιτικής δράσης» και «η κριτική στάση απέναντι στις κοινωνικές και αισθητικές αξίες».
H δεύτερη μορφή της αγνόησης του προβλήματος προσθέτει στην παρανάγνωση του Καβάφη μιαν ακόμη νότα. Εδώ έχουμε έναν ποιητή προοδευτικό εξ ορισμού, αφού - σε αντίθεση με τον αντιδραστικό Σεφέρη που, εμφορούμενος από το ιδεολόγημα της ελληνικής συνέχειας, μυθοποιεί την Ιστορία - ο Καβάφης, με τα ιστοριογραφικά του ποιήματα που εκφράζουν μια βαθιά αίσθηση της Ιστορίας, «προχωρά στη δυναμική ιστοριοποίηση της σύγχρονης εμπειρίας» (για το ιδεολογικό περιεχόμενο αυτών των ποιημάτων, ούτε λέξη). Γευόμαστε έτσι μια καβαφική ομελέτα δίχως καβαφικά αβγά. Διότι, αν ο Καβάφης διαθέτει βαθιά αίσθηση της Ιστορίας, τότε η συνείδηση της συνέχειας του ελληνισμού, την οποία εκφράζει το έργο του, θα πρέπει να ανταποκρίνεται στην ιστορική πραγματικότητα.
H καβαφική κριτική σήμερα, αν θέλει να είναι λογοτεχνική κριτική, θα πρέπει να απαντήσει στο ερώτημα: πώς σε μιαν εποχή γενικής ανυποληψίας των εθνικών, όπως η δική μας, η ελληνοκεντρικού χαρακτήρα ποίηση του Καβάφη κατορθώνει όχι μόνο να διατηρεί αλλά και να αυξάνει τη γοητεία της - να την αυξάνει, μάλιστα, χάρη, ως έναν βαθμό, και στο ελληνοκεντρικό της στοιχείο; Μια ικανοποιητική απάντηση στο ερώτημα προϋποθέτει την απαλλαγή από τις εξωλογοτεχνικές θεωρητικοκριτικές γενικότητες και την προσεκτική ανάγνωση των καβαφικών ποιημάτων.

Ο κ. Νάσος Βαγενάς είναι καθηγητής της Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.