ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ

[Παντελής]

http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=4995706&publDate=14/3/2009



ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ
Θεμελιωτής της επιστημονικής κοσμοθεωρίας της Εργατικής Τάξης

Σαν σήμερα, στις 14 Μάρτη του 1883, έφυγε από τη ζωή ο θεμελιωτής της επιστημονικής κοσμοθεωρίας της εργατικής τάξης Καρλ Μαρξ. Χάρη στο θεωρητικό έργο και την πρακτική δράση του, η εργατική τάξη απέκτησε συνείδηση της θέσης της στην ιστορική εξέλιξη, αυτή της πρωτοπόρας και ηγέτιδας τάξης στον αγώνα για το πέρασμα της κοινωνίας από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό, της ιστορικής αποστολής της για την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. «Οπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της οργανικής φύσης», είπε ο σύντροφός του Ενγκελς, «έτσι ο Μαρξ ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας». Ο Κ. Μαρξ ανακάλυψε τους νόμους κίνησης του τελευταίου ιστορικά ταξικού κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού και μας έδωσε το θεωρητικό εργαλείο ερμηνείας της Ιστορίας, αποκαλύπτοντας τους νόμους της κοινωνικής εξέλιξης και το αναπόφευκτο του περάσματος στην αταξική κοινωνία.
«Ολη η μεγαλοφυία του Μαρξ βρίσκεται στο ότι έδωσε απαντήσεις στα ερωτήματα που είχε ήδη θέσει η πρωτοπόρα σκέψη της ανθρωπότητας. Η διδασκαλία του γεννήθηκε σαν κατευθείαν κι άμεση συνέχιση της διδασκαλίας των πιο μεγάλων εκπροσώπων της φιλοσοφίας, της πολιτικής οικονομίας και του σοσιαλισμού» (Λένιν: «Για τον Καρλ Μαρξ και τη θεωρία του»).
Ο «Ρ» θα έχει ειδικό αφιέρωμα στον Καρλ Μαρξ στο αυριανό, Κυριακάτικο φύλλο του.

[Παντελής]

Οι τρεις πηγές και τα τρία συστατικά μέρη του μαρξισμού
Β.Ι. ΛΕΝΙΝ


Μέσα σε ολόκληρο τον πολιτισμένο κόσμο η διδασκαλία του Μαρξ προκαλεί την πιο μεγάλη έχθρα και μίσος όλης της αστικής επιστήμης (τόσο της επίσημης όσο και της φιλελεύθερης) που βλέπει το μαρξισμό σαν μια «κακοποιό αίρεση». Δεν μπορούμε να περιμένουμε διαφορετική στάση γιατί σε μια κοινωνία βασισμένη στην πάλη των τάξεων δεν μπορεί να υπάρξει «αμερόληπτη» κοινωνική επιστήμη. Όλη η επίσημη και φιλελεύθερη επιστήμη υπερασπίζει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τη μισθωτή σκλαβιά ενώ ο μαρξισμός άνοιξε έναν αμείλικτο πόλεμο ενάντια σε αυτή τη σκλαβιά. Να ζητάμε αμερόληπτη επιστήμη μέσα σε μια κοινωνία βασισμένη στη μισθωτή σκλαβιά είναι αφέλεια το ίδιο παιδιάστικη σαν να ζητάμε από τους εργοστασιάρχες να φανούν αμερόληπτη στο ζήτημα αν συμφέρει να ελαττώσουν τα κέρδη του κεφαλαίου για να αυξήσουν το μισθό των εργατών.
Αλλά αυτό δεν είναι όλο. Η ιστορία της φιλοσοφίας και η ιστορία της κοινωνικής επιστήμης δείχνουν ολοφάνερα πως ο μαρξισμός δεν έχει τίποτα που να μοιάζει με το «σεκταρισμό», με την έννοια κάποιας κλεισμένης στον εαυτό της και αποστεωμένης διδασκαλίας που γεννήθηκε παράμερα από το μεγάλο δρόμο ανάπτυξης του παγκόσμιου πολιτισμού. Αντίθετα, όλη η μεγαλοφυΐα του Μαρξ βρίσκεται ακριβώς στο ότι απάντησε σε ερωτήματα που είχε κιόλας διατυπώσει η προοδευμένη ανθρωπότητα. Η διδασκαλία του γεννήθηκε σαν κατευθείαν και άμεση συνέχεια των θεωριών των πιο έξοχων εκπροσώπων της φιλοσοφίας, της πολιτικής οικονομίας και του σοσιαλισμού.
Η διδασκαλία του Μαρξ είναι πανίσχυρη γιατί είναι σωστή. Είναι αρμονική και ολοκληρωμένη. Προσφέρει στους ανθρώπους μια συνεκτική κοσμοαντίληψη που είναι ασυμβίβαστη με κάθε προκατάληψη, κάθε αντίδραση, κάθε υπεράσπιση της αστικής νομιμότητας. Είναι ο νόμιμος κληρονόμος ό,τι καλύτερου δημιούργησε η ανθρωπότητα στο 19ο αιώνα: Της γερμανικής φιλοσοφίας, της αγγλικής πολιτικής οικονομίας και του γαλλικού σοσιαλισμού.
Σε αυτές τις τρεις πηγές και σε αυτά τα τρία συστατικά μέρη θα αναφερθούμε συνοπτικά.

Ι
Η φιλοσοφία του μαρξισμού είναι ο υλισμός. Στη διάρκεια όλης της νεότερης ιστορίας της Ευρώπης και κυρίως στα τέλη του 18ου αιώνα, στη Γαλλία, όπου διεξαγόταν ένας αποφασιστικός αγώνας ενάντια σε όλη τη σαβούρα του μεσαίωνα, ενάντια στους φεουδαρχικούς θεσμούς και ιδέες, ο υλισμός υπήρξε η μόνη συνεπής φιλοσοφία, πιστή σε όλα τα διδάγματα των φυσικών επιστημών, εχθρική στις προλήψεις, στην υποκρισία κλπ. Επίσης οι εχθροί της δημοκρατίας προσπάθησαν με όλες τους τις δυνάμεις να «ανασκευάσουν» τον υλισμό, να τον δυσφημίσουν, να τον συκοφαντήσουν. Υπεράσπιζαν τις διάφορες μορφές του φιλοσοφικού ιδεαλισμού που καταλήγει πάντα έτσι η αλλιώς στην υπεράσπιση και υποστήριξη της θρησκείας.
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς υπεράσπισαν αποφασιστικά το φιλοσοφικό υλισμό και έδειξαν πολλές φορές πόσο βαθιά σφαλερές ήταν όλες οι παρεκκλίσεις από τη βασική αυτή θεωρία. Καθαρότερα και λεπτομερειακότερα εκθέτονται οι απόψεις τους στα έργα του Ένγκελς «Λουδοβίκος Φόγιερμπαχ» και «Αντι-Ντύρινγκ» που μαζί με το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» αποτελούν τα πιο πολύτιμα εργαλεία για κάθε συνειδητό εργάτη.
Όμως ο Μαρξ δεν περιορίστηκε στον υλισμό του 18ου αιώνα, αλλά προώθησε τη φιλοσοφία πιο πέρα. Την πλούτισε με τις κατακτήσεις της γερμανικής κλασσικής φιλοσοφίας, προπάντων του συστήματος του Χέγκελ που με τη σειρά του οδήγησε στον υλισμό του Φόγιερμπαχ. Η κυριότερη από τις κατακτήσεις αυτές ήταν η διαλεκτική, δηλαδή η θεωρία για την εξέλιξη στην πληρέστερη, βαθύτερη και πλατύτερη μορφή της, η θεωρία της σχετικότητας της ανθρώπινης γνώσης που αντανακλά τη διαρκώς εξελισσόμενη ύλη. Οι πρόσφατες από τις ανακαλύψεις των φυσικών επιστημών (ράδιο, ηλεκτρόνια, μεταστοιχείωση) επικύρωσαν θαυμαστά το διαλεκτικό υλισμό του Μαρξ, αντίθετα από τις θεωρίες των αστών φιλοσόφων από τις «νέες» επιστροφές τους στον παλιό σαπισμένο ιδεαλισμό.
Βαθαίνοντας και αναπτύσσοντας το φιλοσοφικό υλισμό, ο Μαρξ τον έφερε στη λογική τελείωσή του και τον επεξέτεινε από τη γνώση της φύσης στη γνώση της ανθρώπινης κοινωνίας. Η πιο μεγάλη κατάκτηση της επιστημονικής σκέψης υπήρξε ο ιστορικός υλισμός του Μαρξ. Το χάος και η αυθαιρεσία που βασίλευαν ως τότε στις αντιλήψεις για την ιστορία και την πολιτική, αντικαταστάθηκαν από μια αξιοσημείωτη συνεκτική και αρμονική θεωρία που δείχνει πώς, μέσα από μια μορφή κοινωνικής οργάνωσης, ξεφυτρώνει και αναπτύσσεται, σαν επακόλουθο της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, μια άλλη ανώτερη μορφή – πώς λογουχάρη ο καπιταλισμός γεννιέται από το φεουδαλισμό.
Όπως ακριβώς η γνώση του ανθρώπου αντανακλά τη φύση που υπάρχει ανεξάρτητα απ’ αυτόν, δηλαδή την εξελισσόμενη ύλη, το ίδιο και η κοινωνική γνώση του ανθρώπου (δηλαδή οι διάφορες φιλοσοφικές, θρησκευτικές, πολιτικές κλπ. Αντιλήψεις και δοξασίες) αντανακλούν το οικονομικό καθεστώς της κοινωνίας. Οι πολιτικοί θεσμοί είναι το εποικοδόμημα πάνω στην οικονομική βάση. Βλέπουμε λογουχάρη πώς οι διάφορες πολιτικές μορφές των σύγχρονων ευρωπαϊκών κρατών εξυπηρετούν και ενισχύουν την κυριαρχία της μπουρζουαζίας πάνω στο προλεταριάτο.
Η φιλοσοφία του Μαρξ είναι ολοκληρωμένος φιλοσοφικός υλισμός που πρόσφερε στην ανθρωπότητα και προπάντων στην εργατική τάξη ισχυρά όργανα γνώσης.

ΙΙ
Διαπιστώνοντας ότι το οικονομικό καθεστώς αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία στηρίζεται το πολιτικό οικοδόμημα, ο Μαρξ στρέφει την προσοχή του προπάντων στη μελέτη αυτού του οικονομικού καθεστώτος. Το κύριο έργο του Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», είναι αφιερωμένο στη μελέτη του οικονομικού συστήματος της σύγχρονης κοινωνίας, δηλαδή της καπιταλιστικής.
Πριν από το Μαρξ η κλασική πολιτική οικονομία γεννήθηκε στην Αγγλία, την πιο ανεπτυγμένη καπιταλιστική χώρα. Ο Άνταμ Σμιθ και ο Νταίηβιντ Ρικάρντο, μελετώντας το οικονομικό καθεστώς διατύπωσαν την αρχή της θεωρίας της αξίας-εργασίας. Ο Μαρξ συνέχισε το έργο τους. Έδωσε μια αυστηρή επιστημονική βάση σ’ αυτή τη θεωρία και την ανέπτυξε με συνέπια. Έδειξε ότι η αξία κάθε εμπορεύματος προσδιορίζεται από την ποσότητα του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας για την παραγωγή τούτου του εμπορεύματος.
Εκεί που οι αστοί οικονομολόγοι βλέπανε σχέσεις μεταξύ πραγμάτων (ανταλλαγή ενός εμπορεύματος με ένα άλλο) ο Μαρξ ανακάλυψε σχέσεις μεταξύ ανθρώπων. Η ανταλλαγή εμπορευμάτων εκφράζει το δεσμό ανάμεσα στους ξεχωριστούς παραγωγούς διαμέσου της αγοράς. Το χρήμα σημαίνει ότι αυτός ο δεσμός γίνεται ολοένα πιο στενός, ενώνοντας σε ένα αναπόσπαστο σύνολο όλη την οικονομική ζωή των χωριστών παραγωγών. Το κεφάλαιο σημαίνει την εξακολουθητική ανάπτυξη αυτού του δεσμού: Η εργατική δύναμη του ανθρώπου γίνεται εμπόρευμα. Ο μισθωτός πουλάει την εργασιακή του δύναμη στον ιδιοκτήτη της γης, των εργοστασίων, των εργαλείων παραγωγής. Ο εργάτης χρησιμοποιεί ένα μέρος της εργάσιμης ημέρας για να καλύψει τα έξοδα συντήρησής του και της οικογένειά του (μισθός) και το υπόλοιπο μέρος εργάζεται τζάμπα δημιουργώντας για τον καπιταλισμό την υπεραξία, πηγή του κέρδους, πηγή του πλούτου για την καπιταλιστική τάξη.
Η θεωρία της υπεραξίας αποτελεί το αγκωνάρι της οικονομικής θεωρίας του Μαρξ.
Το δημιουργημένο με τη δουλειά του εργάτη κεφάλαιο πιέζει τον εργάτη, καταστρέφει μικροεργοδότες και δημιουργεί τη στρατιά των ανέργων. Στη βιομηχανία είναι με την πρώτη ματιά ορατή η νίκη της μεγάλης παραγωγής. Στη γεωργία παρατηρούμε ένα ανάλογο φαινόμενο: Η υπεροχή της μεγάλης καπιταλιστικής επιχείρησης μεγαλώνει, η χρησιμοποίηση μηχανών γενικεύεται, οι επιχειρήσεις των χωρικών νιώθουν πάνω τους να σφίγγει η θηλιά του χρηματιστικού κεφαλαίου, παρακμάζουν και καταρρέουν κάτω από το ζυγό της καθυστερημένης τεχνικής τους. Στη γεωργία οι μορφές αυτής της παρακμής της μικρής παραγωγής είναι διαφορετικές, αλλά η ίδια η παρακμή είναι ένα αναμφισβήτητο γεγονός.
Το κεφάλαιο που πλήττει τη μικρή παραγωγή οδηγεί στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και στη δημιουργία μονοπωλιακής κατάστασης για τις ενώσεις των μεγάλων καπιταλιστών. Η ίδια η παραγωγή γίνεται ολοένα και περισσότερο κοινωνική - εκατοντάδες χιλιάδες και εκατομμύρια εργάτες συνδέονται σε ένα οργανισμό οικονομικά συντονισμένο, ενώ μια φούχτα καπιταλιστών ιδιοποιούνται το προϊόν της κοινής εργασίας. Η αναρχία της παραγωγής μεγαλώνει: κρίσεις, τρελό κυνηγητό των αγορών, και από την άλλη ανασφάλεια της ύπαρξης για τη μάζα του πληθυσμού.
Αυξάνοντας την εξάρτηση των εργατών από το κεφάλαιο, το καπιταλιστικό σύστημα δημιουργεί τη μεγάλη δύναμη της ενωμένης εργασίας.
Ο Μαρξ παρακολούθησε την εξέλιξη του καπιταλισμού από τα πρώτα σκιρτήματα της αγροτικής οικονομίας, της απλής ανταλλαγής, ως τις ανώτερες μορφές του, τη μεγάλη παραγωγή.
Και η πείρα όλων των καπιταλιστικών χωρών, παλιών και νέων, δείχνει καθαρά χρόνο με το χρόνο σε ένα ολοένα αυξανόμενο αριθμό εργατών την ορθότητα της διδασκαλίας του Μαρξ.
Ο καπιταλισμός νίκησε σε ολόκληρο τον κόσμο, αλλά αυτή η νίκη δεν είναι παρά το πρελούντιο της νίκης της εργασίας εναντίον του κεφαλαίου.

ΙΙΙ
Όταν το φεουδαλικό καθεστώς ανατράπηκε και γεννήθηκε η «ελεύθερη» καπιταλιστική κοινωνία, φάνηκε αμέσως ότι αυτή η ελευθερία αποτελούσε ένα νέο σύστημα καταπίεσης και εκμετάλλευσης των εργαζόμενων. Αμέσως διάφορες σοσιαλιστικές διδασκαλίες άρχισαν να προβάλλουν σαν αντανάκλαση αυτής της καταπίεσης και σαν διαμαρτυρία εναντίον της. Όμως ο πρωτόγονος σοσιαλισμός ήταν ουτοπικός σοσιαλισμός. Κριτικάριζε την καπιταλιστική κοινωνία, την καταδίκαζε, την καταριόταν. Ονειρευόταν την κατάργησή της, φανταζόταν ένα καλύτερο καθεστώς, προσπαθούσε να πείσει τους πλούσιους για την ανηθικότητα της εκμετάλλευσης.
Αλλά ο ουτοπικός σοσιαλισμός δεν μπορούσε να δείξει την πραγματική διέξοδο. Δεν ήξερε ούτε να εξηγήσει τη φύση της μισθωτής σκλαβιάς στο καπιταλιστικό καθεστώς, ούτε να αποκαλύψει τους νόμους της ανάπτυξής της, ούτε να βρει την κοινωνική δύναμη που μπορεί να γίνει ο δημιουργός της νέας κοινωνίας.
Ωστόσο οι θυελλώδεις επαναστάσεις που παντού στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Γαλλία συνόδεψαν την πτώση του φεουδαλισμού, της δουλοπαροικίας, έδειχναν ολοένα καθαρότερα ότι η βάση και η κινητήρια δύναμη της εξέλιξης είναι η πάλη των τάξεων.
Ούτε μια μονάχα πολιτική ελευθερία δεν κατακτήθηκε χωρίς η τάξη των φεουδαρχών να προβάλει μια λυσσασμένη αντίσταση. Καμιά καπιταλιστική χώρα δεν συγκροτήθηκε σε μια λίγο-πολύ δημοκρατική βάση χωρίς να διεξαχθεί ένας θανάσιμος αγώνας ανάμεσα στις διάφορες τάξεις της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Η μεγαλοφυΐα του Μαρξ βρίσκεται ότι αυτός πρώτος έβγαλε από δω και εφάρμοσε στην πράξη με συνέπεια το συμπέρασμα που περικλείνει η παγκόσμια ιστορία. Αυτό το συμπέρασμα είναι η διδασκαλία της πάλης των τάξεων.
Οι άνθρωποι ήταν πάντα και θα είναι πάντα στην πολιτική τα αφελή θύματα εξαπάτησης από τους άλλους και δικών τους αυταπατών όσο δεν θα μάθουν, πίσω από τις κάθε λογής φράσεις, διακηρύξεις και υποσχέσεις ηθικολογικές, θρησκευτικές, πολιτικές και κοινωνικές, να διακρίνουν τα συμφέροντα τούτων ή εκείνων των τάξεων. Οι οπαδοί των μεταρρυθμίσεων και των βελτιώσεων πάντα θα ξεγελιούνται από τους υπερασπιστές του παλιού κατεστημένου όσο δεν κατανοούν ότι κάθε παλιός θεσμός, όσο και αν φαίνεται βάρβαρος και σάπιος υποστηρίζεται από τις δυνάμεις τούτων ή εκείνων των κυρίαρχων τάξεων. Για να συντριβεί η αντίσταση αυτών των τάξεων ένα μόνο μέσο υπάρχει: να βρεθούν μέσα στην ίδια κοινωνία που μας περιβάλλει, κι έπειτα να διαπαιδαγωγηθούν και να οργανωθούν για τον αγώνα οι δυνάμεις που μπορούν – και αναγκάζονται από την ίδια την κοινωνική κατάστασή τους- να γίνουν η δύναμη η ικανή να ανατρέψει το παλιό και να δημιουργήσει το καινούργιο.
Μόνο ο φιλοσοφικός υλισμός του Μαρξ έδειξε στο προλεταριάτο το δρόμο που πρέπει να ακολουθήσει για να από την πνευματική σκλαβιά μέσα στην οποία φυτοζωούσαν ως τώρα όλες καταπιεζόμενες τάξεις. Μονάχα η οικονομική θεωρία του Μαρξ εξήγησε την πραγματική κατάσταση του προλεταριάτου μέσα στο σύνολο του καπιταλιστικού καθεστώτος.
Οι ανεξάρτητες προλεταριακές οργανώσεις πολλαπλασιάζονται σ’ ολόκληρο τον κόσμο, απ’ την Αμερική ως την Ιαπωνία, κι από τη Σουηδία ως τη Νότια Αφρική. Το προλεταριάτο διδάσκεται και διαπαιδαγωγείται διεξάγοντας την ταξική πάλη του. Απαλλάσσεται από τις προλήψεις της αστικής κοινωνίας, συσπειρώνεται με ολοένα μεγαλύτερη συνοχή και μαθαίνει να εκτιμά σωστά τις προόδους του, σφυρηλατεί τις επιτυχίες του και αναπτύσσεται ακαταμάχητα.
Δημοσιεύτηκε το Μάρτη του 1913 στο τεύχος του περιοδικού «Προσβετσένιε».

[Ένγκελς]

Ο ιστορικός υλισμός και η παραμόρφωσή του
(απόσπασμα επιστολής του Ένγκελς προς Joseph Bloch

…Σύμφωνα με την υλιστική αντίληψη της ιστορίας, η παραγωγή και η αναπαραγωγή της πραγματικής ζωής είναι, σε τελευταία ανάλυση, ο καθοριστικός σκοπός στην ιστορία. Ούτε ο Μαρξ ούτε εγώ δεν ισχυριστήκαμε τίποτα περισσότερο. Αν, ακόλουθα, διαστρεβλώνει κανείς αυτή την πρόταση για να παρουσιάσει τον οικονομικό παράγοντα σαν τον ΜΟΝΟ καθοριστικό, τη μεταμορφώνει σε μια φράση κούφια, αφηρημένη, παράλογη. Η οικονομική κατάσταση είναι η βάση, αλλά τα διάφορα στοιχεία του υπεροικοδομήματος (πολιτικές μορφές της ταξικής πάλης και τα αποτελέσματά της, οι θεσμοί που εγκαθιδρύονται ύστερα από κερδισμένες μάχες της νικήτριας τάξης κλπ., οι νομικές μορφές καθώς και οι αντανακλάσεις όλων των πραγματικών αγώνων στον εγκέφαλο όσων συμμετέχουν σ’ αυτούς, οι πολιτικές, νομικές, φιλοσοφικές θεωρίες, οι θρησκευτικές αντιλήψεις και η επακόλουθη ανάπτυξή τους σε δογματικά συστήματα) ΑΣΚΟΥΝ επίσης την επίδρασή τους στο ρεύμα των ιστορικών αγώνων και σε πολλές περιπτώσεις καθορίζουν με τρόπο επιβλητικό τη μορφή τους. Υπάρχει δράση και αντίδραση όλων αυτών των παραγόντων μέσα στους κόλπους των οποίων το οικονομικό κίνημα ανοίγει τελικά το δρόμο του σαν μια αναγκαιότητα ανάμεσα στο άπειρο πλήθος των τυχαίων ενδεχομένων, δηλαδή καταστάσεων και περιστατικών που ο εσωτερικός σύνδεσμος μεταξύ τους είναι τόσο μακρινός ή τόσο δυσκολοδιάκριτος που μπορεί να τον θεωρήσουμε ανύπαρχτο ή ασήμαντο. Αλλιώτικα η εφαρμογή της θεωρίας σε οποιαδήποτε ιστορική περίοδο θα ήτανε, μα την πίστη μου, ευκολότερη από τη λύση μιας εξίσωσης.
Δημιουργούμε εμείς οι ίδιοι την ιστορία μας, μα πριν από όλα μέσα σε συνθήκες και προϋποθέσεις ολότελα καθορισμένες. Ανάμεσά τους οι οικονομικές συνθήκες είναι τελικά καθοριστικές. Όμως και οι πολιτικές κ.λπ. συνθήκες, ακόμη και η παράδοση που προσκολλάται στα μυαλά των ανθρώπων παίζουν επίσης ρόλο αν και όχι αποφασιστικό. ..
Έπειτα, η ιστορία γίνεται έτσι που το τελικό αποτέλεσμα βγαίνει πάντα από τις συγκρούσεις πολυάριθμων ατομικών θελήσεων και καθεμιά από αυτές τις θελήσεις με τη σειρά της διαμορφώνεται από πλήθος ιδιαίτερων συνθηκών ύπαρξης. Υπάρχουν λοιπόν εδώ αναρίθμητες δυνάμεις που αλληλοαντιδρούν, μια ατέρμονη ομάδα από παραλληλόγραμμα δυνάμεων, απ’ όπου βγαίνει το αποτέλεσμα (το ιστορικό γεγονός) που μπορεί να θεωρηθεί, με τη σειρά του, σαν το προϊόν μιας δύναμης που δρα ως σύνολο με τρόπο ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ και τυφλό. Γιατί αυτό που θέλει κάθε άτομο εμποδίζεται από κάποιο άλλο άτομο κι αυτό που συντελείται απ’ όλα αυτά είναι κάτι που κανένας δεν το θέλησε. Έτσι λοιπόν ξετυλίγεται η ιστορία ως τις μέρες μας σαν ένα προτσές της φύσης και υπόκεινται ουσιαστικά στους ίδιους νόμους της κίνησης με τη φύση. Μα από το ότι οι διάφορες θελήσεις – που καθεμιά τους θέλει αυτό στο οποίο ωθείται από τη φυσική της υπόσταση και τις εξωτερικές περιστάσεις, οικονομικές σε τελευταία ανάλυση (είτε από τις ίδιες τις προσωπικές περιστάσεις ή τις γενικές κοινωνικές περιστάσεις)— δεν φτάνουνε σε αυτό που θέλουνε, αλλά συγχωνεύονται σε ένα μέσο όρο, σ’ ένα κοινό αποτέλεσμα, δεν έχει κανένας το δικαίωμα να συμπεράνει ότι μηδενίζονται. Αντίθετα καθεμιά θέληση συνεισφέρει στο αποτέλεσμα γι’ αυτό το λόγο περικλείεται μέσα σ’ αυτό.
Θάθελα εξάλλου να σας παρακαλέσω να μελετήσετε αυτή τη θεωρία στις γνήσιες πηγές της κι όχι από δεύτερο χέρι, πράγμα που είναι αληθινά εύκολο. Ο Μαρξ σπάνια έγραψε κάτι χωρίς να την παρουσιάσει. Μα, ιδιαίτερα, η «18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη» είναι ένα παράδειγμα ολότελα εξαιρετικό της εφαρμογής της. Στο «Κεφάλαιο» την ξαναβρίσκει κανένας συχνά. Έπειτα τολμώ να σας παραπέμψω στα έργα μου: «Η ανατροπή της επιστήμης από τον κ. Ευγ. Ντύρινγκ», «Ο Λουδ. Φόγιερμπαχ και το τέλος της κλασσικής γερμανικής φιλοσοφίας» όπου έκανα τη λεπτομερέστερη έκθεση του ιστορικού υλισμού που γνωρίζω…
Λονδίνο, 21 Σεπτέμβρη 1890